خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: حوادث غیرمترقبه همواره از جمله رویدادهایی هستند که پیش‌بینی‌ناپذیری آن‌ها، جوامع را در برابر موجی از واکنش‌های شتاب‌زده، روایت‌های رسمی و واکنش‌های فوری قرار می‌دهد. در چنین شرایطی، هنرهای تجسمی می‌توانند با نگاهی تأمل‌برانگیز و روایتی انسانی، فراتر از چارچوب‌های رسانه‌ای ظاهر شوند و به بازخوانی عمیق‌تری از رخدادهای لحظه‌ای بپردازند؛ روایتی که ظرفیت آن را دارد تا ذهن و احساس جامعه را هم‌زمان درگیر کند.
در مواجهه با این رویدادها، هنرمندان نه‌تنها به‌عنوان تولیدکنندگان اثر، بلکه به‌عنوان کنشگران فرهنگی می‌توانند نقشی متفاوت ایفا کنند؛ نقشی که هم روایتگر است، هم درمان‌گر و هم بازتاب‌دهنده لایه‌های پنهان ماجرا. هنرهای تجسمی، به‌ویژه در روزگاری که ابزارهای نوین ارتباطی در اختیار هنرمندان قرار گرفته، می‌توانند در لحظات حساس اجتماعی، فرهنگی و حتی میدانی، سهمی اثرگذار در روایت‌سازی داشته باشند.
در روزهای اخیر و در پی حملات تجاوزکارانه ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی به خاک ایران، میزگرد تخصصی خبرگزاری مهر با عنوان «خوانش بصری حوادث غیرمترقبه؛ روایت هنرهای تجسمی در لحظه‌های پیش‌بینی‌نشده» با حضور محمدحسین محمدصالحی، نقاش و صاحب‌نظر در حوزه دیپلماسی هنری، سعید محمدی‌پناه، رئیس اداره هنری و دفتر تخصصی هنرهای تجسمی شهرداری اصفهان و نسرین آرین، طراح گرافیک و مدرس دانشگاه برگزار شد. آنچه می‌خوانید بخش نخست این میزگرد تخصصی است که به واکاوی نقش هنرهای تجسمی در روایتگری و اثرگذاری فرهنگی در شرایط حوادث غیرمترقبه می‌پردازد.
هنرهای تجسمی باید روایتی فراتر از روایت‌های رسمی ارائه دهند
محمدحسین محمدصالحی، نقاش و صاحب‌نظر حوزه دیپلماسی هنری در این میزگرد با تأکید بر لزوم بازنگری در رویکردهای هنری در مواجهه با حوادث غیرمترقبه گفت: متأسفانه در اتفاقات اخیر شاهد غیبت جدی رویکردهای فرهنگی و هنری بودیم. فضای رسانه‌ای در این ایام کمتر به تولیدات هنری و روایت‌های فرهنگی توجه داشت و این خلأ به شدت احساس می‌شد.
وی افزود: در چنین شرایطی، هنرهای تجسمی به‌ویژه گرافیک می‌توانند بستری برای ارائه روایت‌هایی فراتر از روایت‌های رسمی باشند. این هنرها باید به‌گونه‌ای عمل کنند که بتوانند با لایه‌های مختلف جامعه ارتباط برقرار کنند و اثرگذار باشند.
اهمیت دسته‌بندی مخاطبان در روایت هنری حوادث
محمدصالحی با اشاره به اهمیت مخاطب‌شناسی در فرآیند خلق آثار تجسمی در مواجهه با حوادث غیرمترقبه، تصریح کرد: نخستین گام، تعیین دقیق جامعه هدف است. باید مشخص شود که قرار است چه قشری تحت تأثیر قرار گیرد؛ آیا هدف، عموم مردم هستند یا گروه‌های خاص مثل هنرمندان، دانشجویان و یا حتی متخصصان رشته‌های مختلف؟
وی افزود: نباید تصور کنیم که یک روایت هنری می‌تواند هم‌زمان بر همه اقشار اثرگذار باشد. هنرهای تجسمی می‌توانند برای قشرهای مختلف، پیام‌های متفاوتی داشته باشند. به همین دلیل لازم است آثار هنری، هم در قالب‌های مردمی و عمومی مانند گرافیک‌های خیابانی، مسابقات هنری و پروژه‌های مدرسه‌ای تعریف شوند و هم برای گروه‌های خاص مثل هنرمندان حرفه‌ای و روشنفکران طراحی شوند.
بازخوانی مشارکت هنری از دفاع مقدس تا امروز
محمدصالحی با بیان اینکه مقایسه مشارکت هنرمندان در دوران دفاع مقدس با امروز نیازمند نگاه دقیق‌تری است، اظهار کرد: هیچ‌کدام از ما متولدین دهه ۶۰ به بعد جنگ هشت ساله را تجربه نکردیم اما مطالعه آن دوران نشان می‌دهد که هنرمندان به‌ویژه در عرصه هنرهای مردمی نقش فعال‌تری داشتند. آن زمان حتی یک فروشنده آب‌هویج هم با صدای بلند اعلام پیروزی می‌کرد و بخشی از جریان فرهنگی جامعه بود.
وی ادامه داد: هنر در آن دوره جزئی از زندگی روزمره مردم شده بود. موسیقی، نقاشی، فیلم و حتی رفتارهای اجتماعی، همگی حسی از اقتدار و مشارکت را منتقل می‌کردند. در حالی که امروز چنین حضوری کمرنگ‌تر است. ما باید مجدد هنر را به دل زندگی مردم بازگردانیم و این مهم نیازمند شناخت دقیق مخاطبان و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوین هنرهای تجسمی است.
روایت‌سازی فعال؛ هنرهای تجسمی به‌جای سکوت منفعل
این نقاش و کارشناس هنرهای تجسمی با تأکید بر اهمیت روایت‌سازی فعال از سوی هنرمندان گفت: به اعتقاد من هنر نباید منفعل باشد. هنر باید بتواند روایت خود را بسازد، تأثیر بگذارد و حتی به‌نوعی خودِ روایت باشد. در شرایطی که بخش‌هایی از جامعه به‌ویژه قشر خاکستری نیازمند پیوند عاطفی و فرهنگی با روایت‌های ملی هستند، هنرهای تجسمی می‌توانند نقشی حیاتی ایفا کنند.
وی با بیان اینکه هنرهای تجسمی ظرفیت بالایی برای اثرگذاری بر گروه‌های سنی پایین‌تر دارند، افزود: ما باید بتوانیم با طراحی برنامه‌های متنوع هنری، فراخوان‌های مردمی و رویدادهای فرهنگی در مدارس و دانشگاه‌ها، پیوند عمیق‌تری با این قشرها برقرار کنیم.
توجه به تجربه‌های جهانی؛ بازخوانی روایت‌های فرهنگی
محمدصالحی با اشاره به الگوهای جهانی در روایت هنری حوادث گفت: مثال فیلم «تک‌تیرانداز آمریکایی» (American Sniper) نشان می‌دهد که چگونه یک فیلم می‌تواند قهرمان‌سازی کند، تأثیر بگذارد و حتی رفتارهای اجتماعی را هدایت کند. این مسئله‌ای است که رهبر انقلاب هم در یکی از سخنرانی‌های خود به آن اشاره کرده بودند.
وی ادامه داد: در تجربه جهانی، روایت هنری همواره ابزار مهمی در مدیریت افکار عمومی بوده است. ما نیز باید با همین نگاه به هنرهای تجسمی بنگریم. هنر نه‌تنها یک ابزار زیبایی‌شناسانه، بلکه یک ظرفیت اجتماعی مؤثر است که می‌تواند در مواقع حساس، پیوندهای اجتماعی را تقویت کند.
ضرورت دیپلماسی هنری در مواجهه با حوادث غیرمترقبه
محمدصالحی با اشاره به ضعف‌های موجود در دیپلماسی هنری ایران در مواجهه با حوادث اخیر تصریح کرد: متأسفانه ما هنوز نتوانسته‌ایم در شرایط خاص، از ظرفیت‌های دیپلماسی هنری به درستی بهره‌برداری کنیم. دیپلماسی هنری، بخشی از دیپلماسی عمومی است که از پایین به بالا عمل می‌کند و می‌تواند از طریق ارتباطات مردمی، پیوندهای فرهنگی را میان ملت‌ها تقویت کند.
وی گفت: در روزهای اخیر، نمونه‌هایی وجود داشت که می‌توانستیم به شکل مؤثرتری از آن بهره ببریم. به عنوان مثال، در جریان هفته فرهنگی روسیه در ایران، علی‌رغم شرایط حساس منطقه، می‌توانستیم این فرصت را به یک نقطه قوت تبدیل کنیم و حضور هنری این هیئت را برجسته‌تر کنیم.
دیپلماسی هنر؛ فرصتی برای اثرگذاری بر نخبگان جهانی
این صاحب‌نظر حوزه دیپلماسی هنر با اشاره به اهمیت تمرکز بر نخبگان و خواص جوامع غربی گفت: دیپلماسی هنری تنها محدود به رویدادهای مردمی نیست. همان‌طور که دکتر سید محمد مرندی در فضای رسانه‌های بین‌المللی، با نخبگان سیاسی جهان گفت‌وگو می‌کند و افکار عمومی خاص را تحت تأثیر قرار می‌دهد، هنر نیز می‌تواند نخبگان جوامع جهانی را با خود همراه کند.
وی تأکید کرد: تمرکز ما نباید صرفاً بر افکار عمومی سطحی باشد، بلکه هنرهای تجسمی باید بتوانند مخاطبان خاص، دانشگاهیان، هنرمندان تأثیرگذار و نخبگان فرهنگی را نیز هدف قرار دهند. این مسئله در درازمدت به تحکیم جایگاه فرهنگی کشور در فضای جهانی کمک خواهد کرد.
هنر به‌مثابه یک مسیر برای ترمیم و روایت
محمدصالحی خاطرنشان کرد: در مواجهه با حوادث غیرمترقبه، هنرهای تجسمی می‌توانند مسیر ترمیم، روایت و حتی گفت‌وگوی ملی باشند. اما این مهم زمانی محقق می‌شود که شناخت دقیقی از مخاطب داشته باشیم و بتوانیم روایت‌هایی فراتر از روایت‌های رسمی خلق کنیم. هنر زمانی می‌تواند اثرگذار باشد که نه به‌عنوان ابزار تزئینی، بلکه به‌عنوان یک عنصر فعال اجتماعی به میدان بیاید.
هنرهای تجسمی، سربازان پدافند غیرعامل هنری در جنگ روایت‌ها هستند
در ادامه میزگرد سعید محمدی‌پناه، رئیس اداره هنری و دفتر تخصصی هنرهای تجسمی شهرداری اصفهان با اشاره به رسالت تاریخی و اجتماعی هنر در مواجهه با حوادث غیرمترقبه گفت: هنر همواره نقشی فراتر از زیبایی بصری ایفا کرده است و در روزگار ما می‌تواند به‌عنوان پدافند غیرعامل هنری در عرصه جنگ روایت‌ها حضور مؤثر داشته باشد.
وی با تأکید بر اینکه هنرمندان تنها راویان اتفاقات نیستند، اظهار کرد: در مواجهه با حوادث غیرمترقبه، هنرمند صرفاً یک ناظر یا گزارشگر نیست، بلکه بازیگری مؤثر در میدان نبرد ذهن‌ها و افکار عمومی است.
اهمیت جهاد تبیین و جنگ روایت‌ها در مواجهه با حوادث
محمدی‌پناه با اشاره به تاکید مقام معظم رهبری بر مقوله جهاد تبیین و جنگ روایت‌ها تصریح کرد: تأکید مستمر رهبر معظم انقلاب بر ضرورت روایتگری نشان‌دهنده اهمیت جدی این حوزه در نبردهای ترکیبی امروز است. نبردهای امروز، دیگر فقط در میدان‌های نظامی جریان ندارد، بلکه جنگ روانی، رسانه‌ای و روایت‌محور در بطن جامعه در حال وقوع است.
وی افزود: انتشار هدفمند توییت‌ها، انتخاب سوگیرانه تصاویر، و جهت‌گیری رسانه‌ها همگی بخشی از این جنگ ترکیبی است که هنرمندان باید با درک دقیق آن، نقش فعال خود را ایفا کنند. در چنین فضایی، هنرمند می‌تواند با خلق روایت‌های هنرمندانه و تأثیرگذار، بخشی از سربازان پدافند غیرعامل هنری باشد.
روایت هنری؛ واکنش سریع، روایت دست اول
رئیس اداره هنری شهرداری اصفهان با اشاره به اهمیت زمان در روایت‌های هنری اظهار کرد: در جنگ روایت‌ها، اهمیت دارد که چه کسی اولین روایت را منتشر می‌کند. روایت‌های اولیه، افکار عمومی را شکل می‌دهند و اگر هنرمندان در ارائه روایت‌های دست اول تعلل کنند، صحنه به سرعت در اختیار دیگران قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: حتی در ساده‌ترین اتفاقات، مانند یک تصادف، هر فرد حاضر در صحنه روایتی متفاوت ارائه می‌دهد. این مسئله در حوادث مهم اجتماعی و ملی اهمیتی مضاعف پیدا می‌کند. هنرهای تجسمی با زبان خلاق و نافذ خود می‌توانند سریع‌ترین و مؤثرترین روایت‌ها را خلق کنند.
ضرورت شکل‌گیری پدافند غیرعامل هنری
محمدی‌پناه با طرح ایده «پدافند غیرعامل هنری» افزود: همان‌گونه که در حوزه‌های نظامی و فنی، ساختار پدافند غیرعامل وجود دارد، باید در حوزه هنرهای تجسمی نیز چنین ساختاری تعریف شود. پدافند غیرعامل هنری به معنای آمادگی هنرمندان برای مواجهه با جنگ ترکیبی در حوزه‌های روانی، رسانه‌ای و اجتماعی است.
وی تأکید کرد: هنرمندان دغدغه‌مند باید به‌عنوان نیروهای آماده این عرصه، روایت‌های دست اول را با زبان هنری و متناسب با ذائقه عمومی جامعه تولید و منتشر کنند. خوشبختانه در اتفاقات اخیر، این جریان به شکل قابل توجهی در صداوسیما و سایر رسانه‌ها مشاهده شد و شاهد انتشار پوسترها، قطعات موسیقی و آثار هنری متناسب با رویدادها به صورت سریع و مؤثر بودیم.
از دفاع مقدس تا امروز؛ سیر تحولات ابزارهای هنری
محمدی‌پناه در ادامه با مقایسه وضعیت هنرهای تجسمی در دوران هشت سال دفاع مقدس و حملات تجاوزکارانه ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی به خاک ایران گفت: مقایسه دوران هشت سال دفاع مقدس با تحولات اخیر، مقایسه دقیقی نیست. آنچه امروز رخ می‌دهد، ادامه یک نبرد تاریخی است که ریشه در ۱۴۰۰ سال گذشته دارد و در قالب‌ها و ابزارهای مختلف تداوم یافته است.
وی ادامه داد: در دوران هشت سال دفاع مقدس، ابزارهای روایتگری محدود بود. رادیو و رسانه‌های رسمی، اصلی‌ترین بسترهای انتقال پیام بودند اما امروز با پیشرفت فناوری و دسترسی همگانی به رسانه‌های نوین، هنرمندان می‌توانند در کوتاه‌ترین زمان ممکن آثار خود را به دست مخاطبان برسانند.
استمرار روایتگری در طول تاریخ؛ از خطابه تا هوش مصنوعی
رئیس دفتر تخصصی هنرهای تجسمی شهرداری اصفهان با اشاره به استمرار روایتگری هنری در تاریخ تصریح کرد: روایتگری هنری، ریشه در خطابه‌های دینی بعد از عاشورا دارد. حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) نخستین راویان هنرمندانه واقعه عاشورا بودند و پس از آن، شعر و دیگر اشکال هنری نقش روایتگر را برعهده گرفتند.
وی افزود: در دهه ۶۰، با وجود محدودیت‌های شدید فنی و رسانه‌ای، هنرمندان ایرانی آثاری خلق کردند که در نوع خود بی‌نظیر بود. امروز، با وجود ابزارهای گسترده و دسترسی به فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، هنرمندان وظیفه‌ای مضاعف دارند. هوش مصنوعی امروز می‌تواند ابزاری برای خلق سریع آثار گرافیکی، تولید موسیقی و نوشتن متن باشد و این ظرفیت‌ها نباید نادیده گرفته شوند.
هوش مصنوعی؛ فرصت نوین روایتگری در فضای هنرهای تجسمی
محمدی‌پناه با اشاره به نقش هوش مصنوعی در جنگ‌های روایت امروز گفت: یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های روایتگری معاصر، امکان بهره‌گیری از هوش مصنوعی است. بسیاری از آثار هنری که در روزهای اخیر در فضای مجازی منتشر شدند، با کمک این فناوری خلق شده‌اند و توانستند در سرعت انتقال پیام و تأثیرگذاری بر افکار عمومی نقش مهمی ایفا کنند.
وی تاکید کرد: اگرچه دسترسی به برخی از این فناوری‌ها محدود شده است اما مسیر خلاقیت هنرمندان همچنان باز است. هنرهای تجسمی می‌توانند با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های روز، در جنگ‌های روانی و رسانه‌ای، نقشی بی‌بدیل داشته باشند.
هنر، برخورد انسانی با حوادث است نه محصول سفارشی
در ادامه میزگرد نسرین آرین، طراح گرافیک و مدرس دانشگاه با اشاره به پیوند تاریخی هنر و حوادث اظهار کرد: هنر از گذشته‌های دور، از نقاشی‌های غارها تا اینستالیشن‌های معاصر، همواره همراه با حوادث و تنش‌های اجتماعی بوده و به نظر من، تنها برخورد انسانی با چنین وقایعی، از مسیر هنر ممکن می‌شود.
وی افزود: هنر می‌تواند روایتگر، معترض، التیام‌بخش و حتی بازنمایی زیبایی‌شناسانه خشونت در مواجهه با حوادث غیرمترقبه باشد و این چهار رویکرد، جایگاه اصلی هنر در مواجهه با بحران‌های اجتماعی و انسانی است.
روایت انسانی از حوادث؛ فاصله با اسناد رسمی
آرین با تأکید بر اینکه هنر در روایت حوادث، جایگزین گزارش‌های رسمی نیست، تصریح کرد: هنر، راوی انسان است نه راوی سند. هنر می‌تواند روایت احساسی، انسانی و تأثیرگذار از یک رویداد را ارائه دهد و این وجه تمایز هنر از سایر ابزارهای انتقال خبر است.
وی با اشاره به نقش هنرهای تجسمی در روایتگری تاکید کرد: روایت هنری، لزوماً نباید یک روایت سیاسی یا رسمی باشد؛ بلکه می‌تواند از زوایای بسیار انسانی به موضوع بنگرد و همین ویژگی است که به هنر قدرت ماندگاری و اثرگذاری می‌بخشد.
هنر اعتراضی؛ واکنش مستقیم به حوادث
این طراح گرافیک با بیان اینکه هنر در مواجهه با حوادث می‌تواند چهره‌ای اعتراضی نیز به خود بگیرد، تصریح کرد: هنرمند می‌تواند در جایگاه معترض، در برابر خشونت‌ها و ناگواری‌ها بایستد و اثر هنری‌اش را به واکنشی صریح تبدیل کند. این اعتراض هنری می‌تواند گاهی علیه جنگ، گاهی علیه شرایط انسانی و گاهی حتی علیه نوع روایت رسمی از حادثه شکل بگیرد.
آرین ادامه داد: هنر اعتراضی لزوماً محصول سفارشی یا هدایت‌شده نیست. هنرمند خود تصمیم می‌گیرد که چگونه با رویداد مواجه شود و چه موضعی اتخاذ کند.
نقش التیام‌بخش هنر در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی
این مدرس دانشگاه با اشاره به ظرفیت التیام‌بخشی هنر تاکید کرد: یکی از مهم‌ترین کارکردهای هنر در مواجهه با حوادث غیرمترقبه، کمک به بازسازی روحی و روانی افراد به‌ویژه کودکان و غیرنظامیان است. مفهومی که امروز با عنوان «هنر درمانی» شناخته می‌شود، دقیقاً در چنین بسترهایی معنا پیدا می‌کند.
وی افزود: هنر می‌تواند فضای تنش، ترس و خشونت را به یک مواجهه انسانی و امیدبخش تبدیل کند و این فرآیند، نقشی حیاتی در مدیریت تبعات اجتماعی حوادث ایفا می‌کند.
زیبایی‌شناسی خشونت؛ یک تناقض قابل تأمل
آرین با طرح یک پرسش مهم درباره زیبایی‌شناسی خشونت گفت: هنر می‌تواند خشونت و زشتی‌های یک حادثه را با زبانی زیبا روایت کند اما آیا این کار درست است؟ آیا بازنمایی زیبایی‌شناسانه از خشونت، به معنای تلطیف و توجیه آن نیست؟ یا می‌تواند به عمق فاجعه بیشتر اشاره کند؟
وی ادامه داد: این تناقض یکی از پیچیده‌ترین و چالش‌برانگیزترین وجوه هنر در مواجهه با حوادث غیرمترقبه است که هر هنرمند باید بر اساس درک شخصی و تعهد اجتماعی خود به آن پاسخ دهد.
هنرمند واکنش‌گر است نه محصول سفارش
این طراح گرافیک با تأکید بر استقلال هنرمند در مواجهه با حوادث تصریح کرد: هنرمند نیاز به سفارش ندارد. او خود، در مواجهه با حوادث متأثر می‌شود و اثری خلق می‌کند که از درون او می‌جوشد. هنر سفارشی وجود دارد اما در حوادث غیرمترقبه، هنرمند باید آزاد باشد تا واکنش طبیعی و انسانی خود را ارائه دهد.
آرین افزود: هنر در دوران مختلف، می‌تواند تبلیغ‌کننده صبر، مقاومت یا حتی سندیت‌بخش یک رویداد باشد. اما در همه این موارد، نقطه آغاز هنر، دریافت‌های شخصی هنرمند از جامعه و شرایط پیرامونی است.
از هنر دفاع مقدس تا روایت‌های معاصر؛ تفاوت در ابزارها نه در ماهیت
وی در ادامه با مقایسه هنر دوران دفاع مقدس و امروز گفت: در دوران دفاع مقدس، ابزارهای انتقال پیام محدود بود و هنرمندان مجبور بودند از رسانه‌های رسمی و امکانات سنتی استفاده کنند اما امروز با توسعه رسانه‌های نوین، هنرمندان می‌توانند در لحظه و بدون واسطه، اثر خود را به مخاطبان جهانی ارائه دهند.
آرین تاکید کرد: ذات هنرمند تغییر نکرده است؛ تنها ابزارها و سرعت انتقال اثر متفاوت شده است. هنرمندان امروز به کمک فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند بازتاب گسترده‌تری از اثر خود داشته باشند.
محدودیت‌های رسانه‌ای؛ مانع دیده شدن آثار هنری
این مدرس دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود به محدودیت‌های رسانه‌ای در روزهای اخیر اشاره کرد و گفت: اگر امروز کمتر شاهد آثار هنری در واکنش به اتفاقات اخیر هستیم، دلیلش این نیست که هنرمندان فعال نبوده‌اند، بلکه به دلیل محدودیت‌های اینترنت و فضای رسانه‌ای است که هنوز آثار خلق‌شده به دست مخاطبان نرسیده است.
وی افزود: هنرمندان حتماً تحت تأثیر این روزها، آثاری خلق کرده‌اند اما زمان می‌برد تا این آثار در گالری‌ها و فضای عمومی عرضه شود. آثار هنری این روزها، بدون شک در آینده‌ای نزدیک به نمایش گذاشته خواهند شد.
هنر، زبان واکنش طبیعی به حوادث غیرمترقبه
آرین در ادامه خاطرنشان کرد: هنر همیشه واکنش طبیعی و انسانی به حوادث غیرمترقبه است و هنرمند نیاز به فرمان یا سفارش ندارد. هنرهای تجسمی می‌توانند روایتگر، معترض، التیام‌بخش و حتی چالشی باشند و این چندوجهی بودن هنر، ارزش آن را در مواجهه با تحولات اجتماعی و انسانی دوچندان می‌کند.
بخش پایانی میزگرد روزهای آتی منتشر می‌شود.
